بازرگانی که بازرگانی نکرد
اول این را بگویم که عنوان این یادداشت را از یکی از سخنرانیهای دکتر سروش به عاریت گرفته ام چون هرچه فکر کردم چیزی مناسبتر از این عنوان نیافتم.
امروز ۳۰ دیماه سالروز درگذشت مهندس مهدی بازرگان است. ابعاد شخصیت این مرد بزرگ از جهات مختلف قابل بررسی است. او نخست یک روشنفکر دینی است - شاید بکارگیری این واژه کمی مبهم باشد اما نمیخواهم وارد بحث شکافتن معنا و مقصودی که اینجا از آن دارم بشوم- اجمالا منظورم اینست که بازرگان فردی متدین و دیندار بود و دین و دینداری نه تنها دغدغه بلکه یکی از دغدغه های مهم او بود. دغدغه مهم دیگر او بیشک آزادی بود و اگر نگاهی به کتابهای او بیندازیم سعی او در این کتابها برقراری رابطه منطقی بین سه واژه دین علم و آزادی است. بعد از انقلاب مهندس بازرگان جزو اندک افراد و اقلیتی از انقلابیون بود که دغدغه دموکراسی داشت و بر خلاف او از روحانیون گرفته تا چپها و مهمتر از همه غاطبه مردم همه در سر شور شدید انقلابی داشتند و بازرگان و تفکر او در این سیل انقلابی گری خریداری پیدا نکرد. در برهه های دیگر و اوایل دهه شصت هم که هنوز کرسی در مجلس داشت در جو سنگین زمان جنگ که همه به شعارهای ایدئولوژیک راه قدس از کربلا میگذرد و صدور انقلاب میاندیشیدند این پیرمرد سلیم النفس به آزادی مردم و حفظ جنبه دموکراتیک جمهوری اسلامی میاندیشید. کسانی که آنروز به بازرگان حمله میکردند امروز خود مورد حمله قرار گرفته اند و شاید روز و شب افسوس میخورند که آنها مو میدیدند و بازرگان پیچش مو.
اما نکته ای که باید در مورد بازرگان به آن توجه کرد شجاعت علمی و عملی این مرد بود. استعفای دولت موقت یک حرکت شجاعانه سیاسی بود. باقی ماندن در صحنه سیاسی ایران تا امروز و مقاومت کردن در برابر فشارها و تبدیل نشدن به اپوزسیون خارج نشین از دور بر آتش دست گرفته از ویژگیهای تفکر سیاسی بازرگان بود که دوستان و همفکران او تا امروز آن را حفظ کرده اند. نکته اساسی ویژگی شجاعت بازرگان در سخنان روزهای پایانی عمرش نهفته است. بازرگان تلاش چندین دهه از عمر خود برای پیوند سیاست و دیانت را در آن سخنرانی رد میکند و میگوید دین از برای آخرت است و از برای دنیا عقل بشر باید تدبیر کند. نتیجه ای که او پس از تجربه بعد از انقلاب اسلامی به آن رسید و دلیری این مرد سبب شد که هرچه رشته بود پنبه کند و از روی صدق و صفا نتیجه عمری تحقیق و تجربه اش را با مردمش اینگونه درمیان گذارد. خدایش رحمت کند و به امید روزهای سرشار از عطر آزادی در کشورمان ایران